رسانه‌ها در دنیای امروزی نقش پررنگی دارند. مهم نیست که واقعا اتفاق مهمی افتاده باشد یا نه؛ به‌هرحال وقتی تلویزیون را روشن می‌کنید، گزارشی خبری یا چیزی شبیه به آن خواهید دید. رسانه‌ها و روانشناسی آنها بر نوع نگرش و رفتار ما تأثیر بسزایی دارند. اما می‌دانید روانشناسی رسانه چگونه بر ما تأثیر می‌گذارد؟ برای […]
رسانه‌ها در دنیای امروزی نقش پررنگی دارند. مهم نیست که واقعا اتفاق مهمی افتاده باشد یا نه؛ به‌هرحال وقتی تلویزیون را روشن می‌کنید، گزارشی خبری یا چیزی شبیه به آن خواهید دید. رسانه‌ها و روانشناسی آنها بر نوع نگرش و رفتار ما تأثیر بسزایی دارند. اما می‌دانید روانشناسی رسانه چگونه بر ما تأثیر می‌گذارد؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال تا پایان این مقاله با ما همراه شوید.
روانشناسی رسانه چیست؟
در دنیای امروزی، مردم بیشتر وقت خود را صرف تعامل با رسانه‌ها و ارتباط با فناوری می‌کنند. در نتیجه علوم مربوط به آن مانند روانشناسی رسانه به علومی مهم تبدیل شده‌اند. این علم میان‌رشته‌ای تعامل مردم با رسانه‌ها را بررسی می‌کند، آن هم در تمام جنبه‌های زندگی از جمله آموزش و سرگرمی و مشارکت اجتماعی.
رشته‌های روانشناسی و ارتباطات بر روانشناسی رسانه تأثیری مستقیم دارند. بااین‌حال، سایر رشته‌ها مانند جامعه‌شناسی و مطالعات رسانه و انسان‌شناسی هم بر این علم بی‌تأثیر نیستند. کارن دیل، نویسنده کتاب «راهنمای روانشناسی رسانه آکسفورد»، این علم را چنین توصیف می‌کند:
روانشناسی رسانه بررسی علمی رفتار، افکار و احساسات انسان در زمینه استفاده و ایجاد رسانه است.
تاریخچه روانشناسی رسانه
اساس چنین علمی اولین بار در کتاب هوگو مانستربرگ، روان‌شناس اجتماعی، مطرح شد. او در سال ۱۹۱۶ در کتاب خود به‌نام «فیلم: مطالعه‌ای روان‌شناختی»، نحوه واکنش مخاطب به فیلم‌های سینمایی را با رویکرد تجربی بررسی کرد.
در دهه ۱۹۵۰، زمانی که تلویزیون فراگیر شد، روان‌شناسان شروع به بررسی تأثیر رسانه بر کودکان کردند. بااین‌حال روانشناسی رسانه تا سال ۱۹۸۶ که انجمن روانشناسی آمریکا این رشته را پایه‌گذاری کرد، به رسمیت شناخته نشد. در سال ۲۰۰۳، برای اولین بار مقطع دکتری این رشته در دانشگاه فیلدینگ راه‌اندازی شد. در همان سال، دیوید گیلز نتایج اولین پژوهش درباره این رشته را در کتاب «روانشناسی رسانه» منتشر کرد.
از آن زمان تاکنون، در سراسر جهان چندین مجله علمی مختص این رشته چاپ می‌شوند. کتاب‌هایی هم در این زمینه منتشر شده‌اند. این رشته در دانشگاه‌های معتبر جهان مثل دانشگاه استنفورد و کرنل تدریس می‌شود.
نظریه‌های روانشناسی رسانه
در نظریه‌های روانشناسی رسانه، ادراک و شناخت انسان در ارتباط با محیط اطرافش و همچنین تجربه‌های او بررسی می‌شوند. این نظریه‌ها که از یافته‌های علوم اعصاب‌شناختی و روانشناسی بهره می‌برند و جنبه‌های مختلف نشانه‌شناسی و معناشناسی را با شناخت اجتماعی و عصب‌شناسی ترکیب می‌کنند، عبارت‌اند از:
- تمایل عاطفی (ADT): تمرکز این نظریه بر احساسات و واکنش افراد به شخصیت‌های مشهور است و همچنین نقشی که رسانه در مثبت یا منفی کردن این واکنش دارد.
- شبیه‌سازی (ST): بر اساس این نظریه، مخاطب به‌کمک معلومات و خاطرات خود، اطلاعات رسانه را آن‌طور که می‌فهمد شبیه‌سازی می‌کند.
- نقش‌آفرینی: این نظریه یکی از اصول مفهوم لذت رسانه‌ای یا لذت از رسانه است. نظریه نقش‌آفرینی درباره چگونگی استفاده فرد از رسانه برای رضایت خود و نحوه تغییر زندگی مردم توسط رسانه بحث می‌کند.
حوزه‌های روانشناسی رسانه
۱. تأثیر رسانه‌ها
در این حوزه، به چنین سؤالاتی پاسخ داده می‌شود:
- آیا نمایش تصاویر خشونت‌آمیز در رسانه‌ها به افزایش پرخاشگری در جامعه منجر می‌شود؟
- چگونه تصاویر مربوط به نقش‌‌های جنسیتی بر درک کودکان از مفهوم زن یا مرد اثر می‌گذارند؟
- چطور می‌توان با تولید محتوای رسانه‌ای مخاطبان را به امور خیریه تشویق کرد؟
۲. یادگیری آنلاین
در این حوزه، چنین مواردی بررسی می‌شوند:
- مؤثرترین روش‌های تغییر آموزش حضوری به منظور انتقال مباحث درسی به فراگیران آنلاین از گروه‌های سنی مختلف؛
- راه‌های مؤثر ایجاد بسترهای آنلاینی که موجب حفظ تمرکز و یادگیری بهتر فراگیران می‌شوند.
۳. تأثیر شبکه‌های اجتماعی
مسائلی از قبیل تأثیرات شبکه‌های اجتماعی بر افکار مردم و روابط بین‌فردی آنها و راه‌های کاهش بدرفتاری‌های مجازی در این حوزه بررسی می‌شوند.
۴. درگیرشدن احساسات مخاطبان
۳ سؤالی که در این حوزه به آنها پاسخ داده می‌شود، عبارت‌اند از:
- چرا افراد با تماشای فیلم و سریال‌ها یا شنیدن پادکست‌ها می‌خندند یا گریه می‌کنند؟
- داستان‌هایی که در ژانرهای مختلف منتشر می‌شوند، چگونه بر احساسی که افراد به خود دارند اثر می‌گذارند؟
- طرفداران فرهنگ عامه چرا و چگونه گروه‌های حمایتی خود را شکل می‌دهند؟
کاربرد روانشناسی رسانه
روانشناسی رسانه برخلاف دیگر شاخه‌های روانشناسی که مسیر حرفه‌ای مشخصی دارند، هنوز در مراحل اولیه شکل‌گیری است. با توجه به رشد سریع فناوری و تأثیر آن بر روابط بین‌فردی، نیاز به وجود کارشناسان روانشناسی رسانه روزبه‌روز افزایش می‌یابد.
بااین‌حال، انجام تحقیقات علمی تنها راه برای علاقه‌مندان به روانشناسی رسانه نیست. در دنیای گسترده فناوریهای رسانه‌ای، این شاخه از روانشناسی در صنایع مختلف کاربرد دارد. مثلا در طراحی سایت‌ها، روانشناسی رسانه به استفاده اثربخش از سایت و بهبود رابطه کاربری کمک می‌کند. همچنین روان‌شناسان رسانه می‌توانند در طراحی و اجرای برنامه‌های مهم مربوط به افزایش سواد رسانه‌ای دانش‌آموزان پایه ابتدایی به نظام آموزشی کمک شایانی کنند.
اثرات رسانه از دیدگاه روانشناسی رسانه
۱. تأثیرات مثبت رسانه‌ها
- مردم به‌دلیل تعامل با رسانه‌هایی مانند بازی‌های رایانه‌ای باهوش‌تر شده‌اند؛
- پیوند میان یادگیری و رسانه در حال گسترش است و هر روز ابزارهای جدیدتری برای یادگیری پیدا می‌کنیم؛
- رسانه به مردم این امکان را می‌دهد که مسائل مهم را راحت‌تر درک کنند؛
- رسانه‌ها ارتباطات میان مردمی با فرهنگ‌های مختلف را بهبود می‌بخشند؛
- با کمک بازی‌های تعاملی و دیگر ابزارها فرصت پیشرفت در زمینه‌های علمی برای دختران فراهم شده است.
۲. تأثیرات منفی رسانه‌ها
- به‌دلیل کثرت مطالب و سرعت بالای انتشار آنها در رسانه‌ها، بازه زمانی توجه مردم به مسائل مختلف کاهش یافته است. مثلا مردم گاهی به اخباری که می‌شنوند واکنش نشان می‌دهند و این واکنش ممکن است تا چند روز ادامه یابد. بااین‌حال، پس از مدتی این اخبار به فراموشی سپرده می‌شوند. بر اساس تحقیقات، تعداد افراد مبتلا به اختلال کم‌توجهی (ADD)، مخصوصا با فزونی تحریکات رسانه‌ای در عصر حاضر، رو به افزایش است.
- امروزه آمار ارتکاب جرایمی نظیر سرقت هویت که با کمک رسانه‌ها تسهیل می‌شوند، افزایش یافته است.
- میزان خشونت موجود در رسانه‌ها باعث شده است که مردم به خشونت بی‌تفاوت شوند. همچنین رسانه‌ها می‌توانند ارتکاب جرائم جنسی مختلف را تسهیل کنند. رسانه‌ها موجب می‌شوند خشونت از طریق یادگیری مشاهده‌ای به بیماری واگیرداری تبدیل شود که در اجتماع پذیرفته شده است.
- به‌دلیل زمان زیادی که صرف فعالیت در رسانه‌هایی مثل شبکه‌های اجتماعی می‌شود، مدت زمان خواب افراد کاهش یافته است.
- اختلال اعتیاد به اینترنت از دیگر تأثیرات منفی رسانه‌هاست.
چرا به روانشناسی رسانه نیاز داریم؟
۱. سازگاری با فناوریهای نوین رسانه‌ای
همان‌طور که گفتیم، رسانه‌ها بر زندگی ما تأثیرات منفی و مثبت بسیاری دارند. علم روانشناسی رسانه به ما کمک می‌کند که این اثرات را درک کنیم. اگر خوب دقت کنید، متوجه می‌شوید که ما انسان‌ها به‌سرعت به فناوری واکنش نشان می‌دهیم و با آن سازگار می‌شویم. بااین‌حال، قضیه همیشه این‌طور پیش نمی‌رود. گاهی نمی‌توانیم خود را به‌خوبی با فناوریهای نوین رسانه‌ای سازگار کنیم. اینجاست که روانشناسی رسانه وارد عمل می‌شود. این علم به ما کمک می‌کند تا خود را با فناوری انطباق دهیم.
۲. کمک به اصحاب رسانه
این علم نوین به صاحبان رسانه کمک می‌کند که تیترهای مختلف را با زیرکی طراحی کنند و مطالب تأثیرگذار بنویسند. همچنین روانشناسی رسانه باعث می‌شود روزنامه‌نگاران و نویسندگان مطبوعات مسئولیت آنچه را گفته‌اند بپذیرند.
۳. پاسخ به سؤالات مربوط به رسانه
روانشناسی رسانه برای درک اینکه رسانه‌ها چگونه بر ما اثر می‌گذارند، مفید است. گزارش‌های خبری چگونه بر مردم اثر می‌گذارند؟ تغییرات جزئی در نقل اخبار از سایتی خبری چگونه طرز فکر ما را تغییر می‌دهد؟ علم روانشناسی رسانه‌ای به این سؤالات پاسخ می‌دهد.
۴. درک دلیل واکنش‌های متفاوت مخاطبان
واقعیت این است که تجربه افراد در برخورد با رسانه با یکدیگر تفاوت دارد. زمانی که یک گزارش خبری منتشر می‌شود، هرکس به آن واکنش متفاوتی نشان می‌دهد. دلیل این مسئله در علم روانشناسی رسانه‌ای بررسی می‌شود.
۵. راحت‌ترشدن زندگی
روانشناسی رسانه در شرایط بد به مردم کمک می‌کند. این علم به آنها می‌فهماند که اوضاع آن‌قدرها هم بد نیست و آسمان به زمین نیامده است. در حقیقت مردم با این علم می‌توانند هیجانات کاذب خبری را درک کنند و به تأثیر رسانه‌ها بر ذهن آگاه شوند. در این صورت، زندگی ساده‌تر می‌شود و می‌توانیم در بدترین شرایط هم همه‌چیز را به نفع خودمان تمام کنیم.
۶. مقابله با ترس از تغییر
بخش مهمی از علم روانشناسی رسانه به مقابله با ترس از تغییر اختصاص دارد. بسیاری از ما در مقابل فناوری پنهان در ابزارهای مدرن رسانه‌ای مقاومت می‌کنیم و گاهی ابزارهای فناورانه رسانه‌ای را به‌عنوان بخش جدیدی از زندگی نمی‌پذیریم و از تغییر سبک زندگی خود می‌ترسیم. علم روانشناسی رسانه‌ای به ما کمک می‌کند تا با این ترس مقابله کنیم.
آینده روانشناسی رسانه
با اینکه بیشتر مطالعات اولیه روانشناسی رسانه بر تأثیرات منفی رسانه‌ها متمرکز بودند، نمی‌توان گفت که رسانه‌ها و فناوری کاملا خوب یا کاملا بدند. مهم نحوه استفاده افراد از این ابزار است. به‌دلیل افزایش حضور رسانه در حوزه‌های مختلف در سال‌های آتی، مردم باید بیاموزند به نحوی از آن استفاده کنند که پیامدهای مثبت آن بیشتر و پیامدهای منفی آن کمتر شود. روان‌شناسان رسانه نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند و همان‌طور که باید به افزایش پیامدهای مثبت در این زمینه توجه کنند، نباید از آگاه‌کردن مردم به پیامدهای منفی آن غافل شوند.
